HISTOMJÀ E PËSGJITHËSHME X B X ■X X X I PREJ A T É ALI T V R A B I U T P. N. I TEQES’ SÉ TOMORIT SHKRUAR NËPJESA SPIRITUALE DHE DOKUMENTALE ■ RìiihHiiiiiiKitHBaHViNìiiaiiRsaiiiifliiiibaiiiH« *«iiiiibbiìi9ks tan sii incallì sua ; T I R A N E S htyp .' « M brothésia » Kristo P. Luarasi 1929 X X X X X X X u I X X X X X X X X X X X X X: X X X •X;E drejta e ribotimit mpshtetet n'è ligjin e posaçmë të shtypit PreJ A u t o r l tHÌSTORiJA E BEKTASHÌNJVET Periudhat para lindjes së Bektashizmës T I R A N E Shtypur në shtyp. « Mbrothësija » Kristo P. Luarasi9f Qëllimi që më shtyjti për botim të kësoj Istorie m va rrei në shërbimme dhënies së ca informative inieligjencës Shqiptare mi komynitetin e Bektashivet — të cilët jan përhapur në një qark të gjerë f atdheut tënë — dhe në njoftimin e vedit të tyre pjestarve té këti komuniteti mjaft té vlefshim mi realizimin’ e idesë liberale të bij - ve të këti atdhea. Nuk mbajta anëaspakë — si Bektashi që isha edhe vetë — as në të mirat as në të metat e trupit të kë~ . saj historie ; e në këtë mes nuk më daket të jem edhe aq lehtë i rezikuar prej goditjes së notijë kritike. Dikush mand të thotë se Bektashinjtë s' kan pa- tar gjer më sot no një istori dokumentale dhe té plo- 4të. Poh vèrtet këtë mand f a them edhe unë, por mund tè shtonj se kjo istori sa do qé nuk ka qenur e shkruar dhe e përmbledhur né libré, ka ekzistuar nè ngjar- je t e mbajtura mënd në për arshivat e teqevet, në gu- rrët e varrevet të puntorëvet bektashinj të dëgjuar dhe né ngjarjet e lidhura me istorin e mbretërve otto- ,manë të Turqisë. < ‘ Para shvillimit të literatyrës Shqipe, qysh ish .istori e Shqipërisë? shenohej né libra të posaçme té kësaj gjuhe ? është e dijtur nga të gjithë, se jo istori që nuk kish,por as një librë tjëtër n' interest të Kom- bit që f liste këtë gjuhë. Shkrimtarët tanë të nxéhur me kurajo , përkun- drazi talljevet t’ aty re qé thoshnin se librën e Shqip- tarit e ka ngrënur lopa, u përveshnë me zell, punudn pa lodhur, mbluadhë dokumenta të shëndetshme dn e känd, u përpoqnë me té drejtë, e për lavdin e tyre dhe lumterin e kombit, i dhanë kuptim botës se Aki- lea, Bardhyli, Leka,, Pirrua, Kastriotët, Shpatajt, Ma-IV zhàkèt, Selefkët dhe Ptolemenjté me shokë, s’ kan qé- nur as grekër as tjetër gjë, por si nga racci cislitn dhe nga zakoni kan qënur shqiptarë të kailuar. Pa tjatër gjith ky fa t ka rrjedhur cdhe n ' bek- tashinjtë, qe të parët e tyre kau provokuar panerei té mëdhd, han bërë çudira dite kan treguar një' gjeni të jashtëzakotië sitine duke shërbyer njerëzinë per ndjenjd Uri dhè dasfiurie, e té sotmit p a k e kau njoliar vedili ma mir sé sa i kan njohnr bota e ìiunj. Me 1921, Kyprili-zadé Mclimed Fund ben, njé shkrimtar i matti né Turqin’ e sotme mi istoriti e bek- tashinjet kish mbledhur shumë dokiimenta té vie/stime. Ky dijëta r i çqtiar pas dokumentäre të mbìédhura kish- te dhénénjé raport te gjettè në një koiiferetico té pro- fesoreve t’ Instoris’ sé févet né «Lozan té Svicrës», ku té gjithé istorianét evropeané amar nfoftinte té' tepér- ta dhe té thèlla mi bektashizmén imi tepér dhe ma mir se vede bektashinjté. Gjith asina edite pam kétyre njoftìmeve té réja, né bibliotekat e Berlinit jané gjetur libra gjermanish- te me informata mjaft té bolla mi bektashinjt’ e vje- tér; né Amerikè, né sitimi kotiferetica qé i jané dhé- né piiblikut kuriozé ng’ an e dijétaréve t’ ati vendi, né pyetjet e imta jan mar pérgjigìje mjaft korrekte mi doktrinén e te pérmendurvet ngjat kétyre faqeve. E bektashinjté ve té, a nuk éshté njé e metté e padhiiruéshme pér ta, kur s’ kané dijeni se ç’ barra té çquar kan qénur té parét e tyre ? Me gjith se né té hartaar té késaj bistorte — da- ke u bazuar né fakte a dokiimenta dhe a si tnényre dake u draajtur nga kritikat kam dashur té enkara- jonj sapertorét, kolegét dhe inferiorét e mi qé té ço- hen né panini pér té ndriçuar rrugën e avellerit té ty re, dake shpejtuar shkollén e posaçme pér té nxjerrnr Dervishé té armato sur me kalt are té gjerë siç’ i ka kije doktrinés sé tyre té pajuar maj-e-fund me f i l o sofi té gjallé. Kam dashur me kénaqési té ma dhe té-y plotësonj edhe një këshillë dhëniir prej shknmtarit i’ onë të shkëlqyer Mid-hat Frashërit në të përkohësh- men « DLtnrija» kn tregonte fisnikërlsht se të gjithë Shqiptarët inteiektaalë duhet të kenë njoftime serioze mi ç ndodhet n’ atdhen e tyre si do mos mi bektashiz- mën që ka tojtur para vitit 1912 një rol të math në favor të rilindjes së mbretërisë tënë tradicionale. Autori i shkëlqyer i « Diturisë» ka kërkuar prej nesh një istori të plottë mi të gjitha teqetë bektashia- ne të Shqipërisë; por neve até nuli e përmbushmë^ dot, prej nevojés që duhej të shihte dritë ma pare Istorija e përgjitliëshme e bektashinjet mbarë, Istori e vogël sikundër që nah niund t.ë bëhej ndryshe, duke dhënur fjalën e sigurlë se pas kësaj do të përpiqemi të hartojmë një histori të madhe vetëm të Bektashiz- mës Shqiptare, për të cliën do të vuajtnë të mbledhim nga arshivat dhe mbeturinat e anticitetit të çdo teqe- je infonnatat e salita si ç dulien për një histori kësodore. Nga ç’ tregohen në këtë histori kuptohet pa p i ke dyshimi se bektashizma si një seht i përparuar, nashti ka zënë vëuditi e një feje me gjith kuptimin e fjalës. Haxhi Bektashi që asht themeluesi i saj, si një zëvëndës-profet ka marë në dorë një mjelL pa hime dhe bizhdila, që kësi mieti ka mbrujtur dhe gatuar një brunië të fisçime për t’ u admiruar prej gjitlië bo- tës se mëtidshme. Këjo që them në àsht se provohet nga përmbajtja e kësaj historije, vërtetohet edhe në fjalët që thonë të huajtë që s’ kanë no një interest në këtë çështje. Doktrina delikate e bektashinjvet, nuk do për- çarje fetore dhe fanatizinë; kjo doktrinë predikon si së larga edhe së afërmi da siluri, vëllazëri dhe bash- kitn mi të tërë njerëzit e ati vëndi ku vetë kjo para- slitrohet; në këtë rrugë të mbarë s’ ka bërë e nuk bën kurrë propaganda në favoriti e saj me dëmin e dok- trinave si motra të këti atdheu, e kjo ëslitë një saliri-VI ficë njerëzore dhe patriotike aq e madhe, sa që e bëtv- tè çqiihet shumë tidaj të tjerëvet si një doktrinë liberale. Para masakrës së tyre ng’ an’ e Salitati Mahmu- tit tash një qind e ca vjet, nëmërohëshin tiën bekta- shitijtë tne qindra misionarë tepër savantë, që me zotësin e tyre mund të ktheniti një shamicë ma të ma dhe tidaj vedit; por kjo panë ishte një propagande ; e me qën se propaganda nër tä nuk shihej me sy të mi re, mottoja e bektashizmës si atëhere ashtu edhe sot ka mbetar me bindësi të preme, në fjalët e sinqerta: «Kush vjen me vullnetin e vet të na pasojë tië këtë udhë, me dashuri të madhe e pranojmë, e kash nak dëshëron të vijë kështu, né nuk e ftojmë». Pas masakrës në fjalë, savantët e kësaj doktri- ne a ralluan dake mbetur me dyzina misionarë t' asaj kategorie, por shumica analfabete dhe semi analfabete nukë shihej me sy të keq prej llauzit, kur se libera- lizma e bektashizmës dhe disi piina fo rt e biikur nè radhën klerike këta i pajoste me një zheni të admiruarë. E sot pra që po botohet kjo histori, bektashizma në Anadoll — ndonse nènè-dhétpo shtohet ma shumë se në kohën e kalueme: nga Gjiriti është çkulur me gjith popullin refugjatë; nè Misir po vepron jo ma keq se kohën e shkuar; në Ballgari dhe né Rumani po vërtitet me gjendjen e parë ; në Unga ri. Bosnje- Herzegovinë dhe Maqedoni thnaj se po shuhet; e shkën- d if e gjallëris së saj po duket e gjallë dhe e fuqish- me vetëm në vëndet e Shqipëris së lirë, për Urin e së cilës këjo ka panuar me vullnet të zjarrtë; kështa që Shqipërija e rilindur nuk po ja mohon gjith ato të mira. Nashti pra ku do të qëndrojë fundi i beklashiz- mës ? — është pyetja që del vet-vetiu nga ç do gojë. Kundrejt kësaj pyetjès së shkartër, përgjigjja e së cilës kërkon volume që të thuhet me analizim të plotë, né që jem i marrë shunt’ a pak me lëzimin’ e historivet duke u mpshtetur në faktet e pakundërshtue- shme se «Istorija është një çark sinematografik përVII të rrëfyer ngjarje të përsëritura kohë pas kohe » na pëlqen të thtmi — duke kërkuar ndjesë' nga lëzuesit të mos na i qaajnë profetira — këto që pasojnë : Po të marëm parasysh ndryshimet e mëdha (re form at sociale) të shvillaqra në kohërat e vona n’ atë vënd, në qoftë se turqit’ e qytetëruar do të krijojnë një vetëdije të përshtatëshme në karakterin e tyre kom- biar , bektashizma n’ Anadoll me veprimin’ e saj të pshehtë si krishterimi në kohën e Rromanëvet pogatië — do ta sjellë ora që të bëhet shpirti a thelbi i asaj vetëdije krejt liberale që duket në t’ u formaarë. Turqit në t ’ ashtmar fèti’ e tyre Myslimanërinë kërkojnë që xhamija të reformohet me një mënyrë që të tërheqij gjindjen, kërkim ky, q e kanë ushqyer prej qindra vjet ma parë bektashinjtë. Me etje të madhe për të përmirësuar lidhjen fa - miljare, ata kërkojnë Uriti e gruas, martesën vetëm me tijë grua, divorcin e lirë me atlèti e gjyqit civil dhe mos martesën me f afërmit prej gjërije; që këto kdn qëtië ca zakone të respektuara me fanatizmë të llogjikëshme ng’an’ e bektashinjvet, më një kohë që tur qit mbarë ishin të mbytur në llucëti e ngjitëshme të një fanatizme shum qesharake. Gjith ashtu kjo racë që ka nisiir té hedhij hapa gjikanteske në ndryshimet shoqërore, me një zeli të math që të bëhet shok me racat e perëndimit, kërkon të fusij në faljet e xhamisë muzikën; që edhe kjo ka qëtiur një pasuri tepër e madhe në hymnat e bu- kura që jan lëçitur me melodina hyjnore në teqet e bektashinjvet. Të pshtetur pra nè argumentat e nalt-treguara, duke parashikuar një rilindje të shkëlqyer për bekta- shizmën e Turqisë, duke qënur të mëndjes se edhe bek- tashinjt’ e Bullgarisë, Rumanisë dhe M isirit do të pa- sojnë si vëllezërit e tyre f Anadollit, do të vijmë në bektashinjt’ e Shqipërisë, të eilet figa ç’ do pikëpamjeVili ndodhen me një gjëndje fare të ndryshme nga sivëlle- zërit e tjerë të kombësive të huaja. Bektashinjt’ e S/iqipërisë — një nga të cilët jam edhe unë që shkruanj këto radhë*— janë mbryjtur si- kur se besim’ i tyre ■ s ’ ka ardhnr si fe't’ e tjera nga Anadolli, por sikur ka lindiir në vend të tyre. Në i erdhi mirë në trup ase në e mori rrobën e saj edh’ e qepi pas trapit, Shqiptari nuk bëri keq pse e bëri të tijnë edh’ e shqiptarëzoj bektashizmën. Se bektashiu i Shqipërisë, në ja ka dhënë Qerbelan e Naim beut të pshehar në g jfd h e të ngjitur në shpirt llauzit që hynte në faltoren e tija para independencës së Shqipërisë, shpërblen një d&tyrë të shenjtë — duke e frymëzuar me ndjenja kombëtare — se edite mëma e tij Shqipërija me një kohë kritike bektaslziut të pa- rë i hapi portën bujare , i tha : <diajde në shtëpinë t’ i- me» edite shpëtoj nga ndjekja e ashpër e salitali Mah- mutit, tash e 100 vjet ma parë. Fund’ i fjalëvet të mi ja, bektashizma jonë që s’ka as një thërrime shënjë orientale, sa do qe nuk ka ne- vojë të bëjë reforma në falëtoren e saj — e ella ësh- të aq e reformuar sa qè dëshërojnë reformatorët ma radikalë — sot ndodhet në krizë të madhe, se kler’ i saj ëshië shiim’ i varfër në kulturë; e në qofte se nuk do të hapin të pakën një shkollë të mirë për dervishët e paskëtajmë, është një gjë e dijtur që kurrë nuk mo- hohet dot,, se pak nga pak do të shkrijnë si dëbora në Diell për t ’ i Lënur véndili bartt të njomë që pret të mbijë. Por bektashizma Shqiptare nuk është dëborë ; kjo është fara e lules së qytetërimit, të cilën në mos ditshin t'a mbjellin ata q’ e kan në dorë, më qaf’e paçin. Edhe kjo /listori q’ u hartua duke mos Lënë as më një vënd të drejtën, për këtë qëllim po del nga dora ime e vobektë q urdhë.rohet prej një zëmre të djegurë. Maj 1929 A utoriNext >